ВОВЕД
Во последниот извештаен период, подготвен од МЦМС во 2018 г, корупцијата и натаму е петта на листата на општествени проблеми на граѓаните, а поважни се прашањата од егзистенционална природа како: невработеност, сиромаштија, ниски приходи, но и политичка нестабилност во Република Македонија.
Отвореноста и транспарентноста, како принципи на работење и предуслови за добро владеење, придонесуваат кон намалување на нивото на корупцијата во државата. Воедно, отвореноста на институциите треба да биде придонес кон подобрување на услугите кон граѓаните и општеството со цел да се создаде јавна вредност и стандарди на добро работење.
Но забележливо е дека истите се третираат ад хок и се поставени на начин на кој тоа претставува покажување добра волја од страна на извршната власт или моментална заложба со одредена цел во интегративните процеси кон Европската Унија, а не административна култура на работење. Сė уште нема високо ниво на свест за отчетност кон граѓаните и јасна и конзистентна политика на отвореност од страна на извршната власт. Политиката на отвореност треба да биде пристап на активно промовирање кон добро владеење и дел од внатрешните процедури и стратегии за работа. Трошењето на јавните пари наметнува обврска за транспарентно работење на институциите и оправданоста на потрошените средства. За ефикасна и транспарентна администрација се однесува општото правило: вредноста на услугите, отвореност кон трошењето на јавните средства. Услугите на јавната администрација имаат вредност ако тие се испорачани навреме, на ефикасен начин, така што ќе бидат видливи, јасни и лесно достапни за сите корисници. Целта на проактивното објавување на информациите од јавен карактер е да се создаде ефикасна, ефективна и транспарентна јавна администрација која ќе го оправда постоењето на административниот апарат во државата.
КОЛКУ Е ВРАТАТА НА ВЛАДАТА ОТВОРЕНА ЗА ГРАЃАНИТЕ?
Анализите спроведени во последните неколку години во поглед на отвореноста на извршната власт, од страна на домашни и странски експерти и организации, укажуваат на фактот дека на Владата и’ претстои сериозна задача во насока на подобрување на транспарентноста и отчетноста во своето работење. Така на пример, во извештајот на Индексот за владеење на правото[1] за 2017-2018 спроведен од страна на Проектот за светска правда, кој што меѓу другото ја мери и отвореноста на владите во 113 земји од светот, Македонија е рангирана на 64 место во оваа категорија. Меѓутоа, се чини позагрижувачки е трендот на влошување на резултатите во однос на минатата година, особено во поглед на правото на информираност и граѓанско учество. Во однос пак на соработката со чинителите од граѓанскиот сектор, во последниве неколку години е забележано дека власта покажа ограничени заложби за дијалог, особено со граѓанските организации, што беше нотирано и во Извештаите за напредок на ЕК за Македонија[2] (2011 -2016).
Индексот на отвореноста на извршната власт во Република Македониа покажува драстична и невоедначена разлика во имплементација на принципите на отвореност. Имено, Владата во 2016 година покажала исполнување од 52% на индикаторите за отвореност, министерствата 32%, а останатите органи на државна управа исполнувале само 25%. Затоа концептот на политика на отвореност треба системски да се реши со воедначен стратешки пристап.[3]
Ваквата состојба беше поттик за новата Влада, во текот на 2017 година, предводена од СДСМ, да предложи и преземе низа мерки и активности во насока на подобрување на транспарентноста и отчетноста на извршната власт. Така, како дел од новините беше и назначувањето на Министер без ресор задолжен за комуникации, транспарентност и отчетност, кој што со својот тим треба(ше) да обезбеди поголема достапност на информациите за граѓаните, а во насока на креирање на предуслови кои што овозможуваат поголемо граѓанско учество во процесите за креирање на политики. Како дел од пакетот мерки за поголема транспарентност и отчетност на извршната власт беше претставена алатката за следење на трошоците на носителите на јавни функции, како и иницијативата[4] објавувањето на листа[5] на акти и на материјали што министерствата согласно закон се обврзани да ги објават и навремено да ги ажурираат. Воедно беа преземени мерки и активности за поголема транспарентност во јавните повици и огласи, како и проширување на листата со информации од јавен карактер достапни за граѓаните. Воедно, Министерството за финансии, со оглед на надлежноста која ја има, ја прошири и надгради листата на документи, податоци и публикации од јавен карактер, особено во делот на тендерските документации и на својата веб –страна постави посебен дел – банер насловен како „Транспарентност и отчетност“.[6]
Сепак, и покрај позитивната атмосфера граѓанските организации изразија и низа забелешки за работењето на Владата, кои главно беа насочени кон поголема транспарентност при постапката и начинот на селекција при вработувањето и ангажирањето на соработници во Владата, особено во ПР службите на министерствата, како и тоа дека Владата треба да биде поотворена и за критиките од граѓаните и медиумите, што изминатиов период од формирање на новата Влада, според претседателот на ЗНМ, Насер Селмани, не беше случај[7].
Во поглед на унапредувањето на дијалогот и соработката со граѓанските организации, во јули 2017 година, Одделението за соработка со невладините организации при Генералниот секретаријат на Владата на Република Македонија одржа консултативен состанок со претставници на граѓански организации за ревидирањето на Одлуката за формирање Совет за соработка помеѓу Владата и граѓанскиот сектор, по што на 03 април 2018 е донесено Решение за назначување членови во Советот. Формирањето на Советот е оценета како една од најзначајните мерки за зајакнување на институционалната рамка и практики на соработка содржани во Стратегијата за соработка на Владата со граѓанскиот сектор (2012-2017). Предвидено е Советот за соработка помеѓу Владата и граѓанскиот сектор, како советодавно тело на Владата за унапредување на соработката, дијалогот и поттикнување на развојот на граѓанскиот сектор во Република Македонија, да учествува во процесот на креирање на политиките од значење за развојот и делувањето на граѓанскиот сектор преку следење на спроведувањето на Стратегијата за соработка на Владата со граѓанскиот сектор, да дава мислења по предлози на закони, стратегии, програми и други прописи релевантни за граѓанскиот сектор, следење и анализа на вклученоста на организациите во процесот на креирање на политиките и давање препораки за нејзино унапредување и сл. Инаку, Советот е составен од 30 членови, од кои 14 претставници на органите на државната управа и 16 претставници на граѓанските организации избрани по пат на јавен оглас. Претходно, 89 граѓански организации побараа од Владата да не ја спроведува Одлуката пред да го слушне мислењето на граѓанскиот сектор и да овозможи широк консултативен процес во кој ќе бидат вклучени различни мислења усогласени со претходни искуства и практики во регионот.
Исто така, беа донесени измени со што на граѓаните и граѓанските организации им се олесни можноста за вклучување во консултативните процеси за донесување на закони, со тоа што беа продолжени роковите за консултации на ЕНЕР[8] од 10 на 20 дена. Сепак, и покрај измените, вклученоста на граѓаните и граѓанските организации во консултативните процеси и понатаму останува ниска. Подобрувања во споредба со претходниот период се чини нема и во делот на носење на закони во скратена постапка. Од формирањето на новата Влада до крајот на 2017 година, за разгледување до Собранието се доставени 66 предлог закони од надлежните министерства, кои што имаат обврска да бидат поставени на ЕНЕР за консултации со јавноста. Анализата на МЦМС[9] покажува дека од нив 80% или 53 закони биле предмет на електронски консултации на ЕНЕР, а третина од нив биле донесени по скратена постапка. Понатаму, според истата анализата, во четвртина од нив не бил испочитуван и минималниот рок за консултации од 20 дена. Воедно, на консултативните состаноци со ГО во делот на реформата во безбедносниот сектор не беа дискутирани верзиите на законите кои беа поставени на ЕНЕР и не соодветствуваа на последните верзии на закони доставени до Собраниските комисии.
Значаен чекор кон поголема транспарентност и промовирање на граѓанското учество во процесите на креирање политики, борбата против корупцијата и користењето на нови технологии за зајакнување на доброто владеење претставуваше приклучувањето на Македонија кон Отвореното владино партнерство (ОВП) уште во 2011[10] и преземањето на конкретни заложби во овие области преку консултативен процес со сите засегнати чинители. Во 2016 год. Македонија го усвои и третиот акциски план по процес на колаборативно учество во првата половина од 2016. Министерството за информатичко општество и администрација (МИОА), како водечка агенција за координација на процесот, заедно со работните групи формирани во приоритетните области беа клучни за обезбедување вклученост и соработка за време на дискусиите за акцискиот план, што го потврди позитивниот тренд во процесот на ОВП на национално ниво. МИОА, заедно со другите институции и законодавната власт, го отпочна процесот на Отворено владино партнерство уште во 2017 година, каде што активно го промовираше и учеството и дијалогот со граѓанските организации за подготовка на Националниот Акциски план за 2018-2020.[11] Во поглед на исполнувањето на заложбите, и покрај предизвиците поврзани со политичката криза во државата во периодот на имплементација (2014-2016) која произлезе од објавените снимки од нелегалното прислушување, Владата исполни една третина од преземените заложби. Меѓутоа, гледано од аспект на тоа колку овие заложби ја „отвориле“ Владата, односно колку од нив имале трансформативна моќ во поглед на влијанието за потранспарентна и отворена влада, според извештајот на Механизмот за независно известување (МНИ)[12], само 2% од заложбите може да се квалификуваат како трансформативни.
Генерално, оценките за работењето на новата Влада се позитивни што се однесува до креирање на овозможувачка средина за соработка со граѓаните и граѓанските организации. За разлика од претходниот период, кога соработката помеѓу граѓанските организации и Владата беше оценета како доста тешка, ако не и проблематична, постои унапредена соработка, при што претставници на ГО се вклучени во консултативниот процес на креирање политики и донесување на закони.
Сепак, според некои експерти, во одредена мера загрижувачки е тоа што одредени претставници од граѓанскиот сектор и активисти се ангажираат од страна на Владата, што создава впечаток кај јавноста за апсорпција, или заземање на целиот граѓански простор, релативизирајќи ја критичната маса. Ова укажува на потребата за зајакнување на механизмите на „кочници и рамнотежа“ и нивно почитување од страна на сите чинители во општеството за да се осигура дека граѓанскиот сектор нема да се маргинализира, како и на потребата дополнително да се зајакне овозможувачката средина со конкретни и релевантни правни, финансиски, политички и административни рамки.
ДКСК – ГЛАВНА ИНСТИТУЦИЈА ВО БОРБА ПРОТИВ КОРУПЦИЈА?!
Според Законот за спречување на корупцијата, Државната комисија за спречување на корупцијата (ДКСК) е специјализирана антикорупциски независна институција. Нејзините надлежности се поврзани со процесот на креирање на политики, следење и надзор, како и соработка со другите државни органи со цел спречување на корупцијата. Иако граѓаните ја препознаваат ДКСК како инстиуција која придонесува во борбата против корупцијата и би пријавиле корупција во ДКСК, сепак повеќе од половина од нив смеетаат дека ДКСК со својата работа го штити поединечниот, а не јавниот интерес. Поврзано со ова е и мислењето на повеќе од третина од граѓаните дека ДКСК неефективно ја врши својата работа.
МЦМС ја следеше работата на ДКСК 18 месеци[13] и ги информираше граѓаните за неа на квартално ниво. Предмет на интерес беа: постигнувањата, транспарентноста и отчетноста. Од утврдените заклучоци и пренесени препораки до ДКСК може да се заклучи дека Комисијата прифатила една третина од препораките во периодот од октомври 2016 до декември 2017 година. Една од препораките по кои постапила ДКСК се однесува на усвојување на Планот и динамиката за 2017 година за спроведување на антикорупциска проверка на легислативата (АПЛ), но забележително е да се нагласи дека истиот не се следи во целост и ДКСК има направено АПЛ за пет закони од првиот квартал, еден закон од вториот квартал и еден закон од четвртиот квартал. ДКСК не ги следи во целост планот и динамиката за АПЛ на веќе донесени закони. Владата во овој извештаен период има утврдено 48 предлог-закони на седница, кои треба да ги достави до ДКСК за задолжителна проверка на ризици од корупција. Нема информација дали Владата ги доставила до ДКСК предлог-законите и дали ДКСК направила АПЛ.
За прв пат ДКСК подготви и достави до Собранието на РМ „Извештај за можни злоупотреби на буџетски средства во изборен процес“ кој се однесуваше на предвремените парламентарни избори одржани во 2016 година, што беше една од констатираните препораки.
Во насока на подготвување на ваков извештај, ДКСК не подготви и поднесе посебен извештај за можни злоупотреби на средства за време на локалните избори одржани во октомври 2017 г. Согласно Законот за спречување на корупцијата, ДКСК најдоцна во рок од три месеци од завршувањето на изборите има обврска да му достави посебен извештај на Собранието на Република Македонија за можните злоупотреби на буџетските средства за време на избори кој рок истече во март 2018 година.
Исто така, ДКСК го достави и првиот Извештај за примени пријави од укажувачи, за 2016 година, до Собранието на РМ во ноември 2017 година. Во поглед на Законот за укажувачи, почна да спроведува активности со кои го поддржа унапредувањето и примената на Законот.
Во поглед на транспарентност, ДКСК ја ажурираше и ревидираше Листата на информации од јавен карактер со кои располага институцијата, а го зголеми и бројот на известувања на веб страната за активностите кои ги имала.
Додека ДКСК ги имплементираше горенаведените препораки, остануваат во иднина да се имплементираат мерки кои се од значење за следење на имотната состојба на избраните и именуваните лица односно да создаде систем со историски приказ. Овој систем дава увид на реалната имотна промена на секое едно избрано и именувано лице. Понатаму, останува потребата од редизајнирање на Регистарот на избрани и именувани лица во насока достапност на информациите во отворен формат.
Голема обврска останува на ДКСК и во делот на воспоставување на механизам за следење на (не)исполнувањето на обврските од страна на институциите кои се во рамки на нејзината надлежност.
Препорака која останува за ДКСК е својата работа да ја темели на соработка со граѓанскиот сектор и со организираниот приватен сектор. ДКСК треба редовно да одржува работни средби со претставници од граѓанскиот и приватниот сектор, да ги вклучува во своите активности, да ги кани да учествуваат на работилници, работни групи и обуки и да учествува и придонесува кон активности организирани од граѓанските организации и од приватниот сектор.
ОДГОВОРНО И ТРАНСПАРЕНТНО СОБРАНИЕ – ПОТРЕБА ЗА ГРАЃАНИТЕ
Информациите за работата на Собранието ѝ припаѓаат на јавноста[14] и затоа е неопходно постојано да се подобрува постоечкото ниво на култура на собраниската отвореност. Собранието има воспоставено процедури да работи на одговорeн и на транспарентен начин, но во изминатите неколку години беше воочена затвореност на оваа институција пред сѐ кон граѓаните, јавноста и граѓанските организации. Носењето на закони по скратена постапка во Собранието беше практика која ја заобиколуваше јавната дебата и вклученоста на засегнатите страни, така што споредбено со законите кои беа носени по редовна постапка постепено драстично се зголеми. Според Годишниот извештај на Собранието во 2015 г., од вкупниот број на донесени закони 56% се по скратена постапка, додека веќе во 2016 година 65% од законите се донесени по скратена постапка.[15] Доколку го земеме предвид податокот дека во 2016 година, 315 закони се донесени на предлог на Владата, а само 25 закони на предлог на пратениците можеме да констатираме дека таа година практично параламетарното мнозинство предлагало закони и ги носело по скратена постапка, со што ја избегнале параламентарната расправа и вклученоста на други засегнати страни, а со тоа и се намалила транспаретноста на работењето на Собранието. Доколку на овие наоди се надополни податокот од Годишниот извештај на Огледало на Владата, дека нема јавна расправа на закони на предлог пратеници тогаш треба сериозно да се размисли за воспоставување на реформи кои би придонесе кон зголемување на отвореноста на работењето на Собранието на Република Македонија. Една од забелешките во последниот Извештај на Европската комисија за Македонија за 2018 г. е потребата Парламентот да го подобри своето работење како форум за конструктивен политички дијалог и да ја зајакне својата законодавна функција со ограничување на широката употреба на скратените законски постапки.[16]
Мониторингот од Регионалниот Индекс на Отвореност[17] покажа дека Собранието е главно нетранспарентно кога станува збор за објавување податоци од седници на парламентарни комисии. Не се објавува документација од гласањата и список на пратеници кои присуствувале на седниците на комисиите и како гласале. Потребно е да се афирмира принцип на финансиска јавност и отвореност. Најчесто не се задоволуваат ниту минималните меѓународни стандарди на буџетска транспарентност[18] кои налагаат достапност на финансиските документи за јавноста. Дополнително, не се објавуваат завршните сметки. Собранието треба да вршат контрола на јавните трошоци во текот на годината и да објавува полугодишни извештаи за трошењето на буџетот од страна на извршната власт.
Треба да се воспостават јасни механизми за следење на примената на етичкиот кодекс за пратеници и санкции за секое кршење на пропишаните етички стандарди. Пракса покажува дека кршењето на етичкиот кодекс не резултира со санкционирање на недоличното однесување и обично е предмет на политички договори. Исто така, потребно е да се воспостават правила кои ќе ги обврзат пратениците да објавуваат документи од постапки во врска со кршењето на одредбите на кодексот. На тој начин би се зголемила транспарентноста на ваквите постапки.[19]
И покрај тоа што Собранието или законодавната власт е најотворена во државата, сепак со ниско исполнување на индикаторите на отвореност[20] од 59%, Македонското Собрание е под просекот од 63% отвореност на парламентите во регионот. Сепак, кога се зборува за работата на Собранието и неговата отвореност, не може да се остави на страна контекстот во кој (не)функционира најзначајната институција во државата, а која веќе трета година е или делумно или целосно блокирана поради политичката криза.
Од друга страна, во анализите подготвени од страна на граѓанските организации се забележува и на работата на Собраниските комисии каде често не се практикувало редовно усвојување на записниците на секоја наредна седница, неможноста точно да се утврди присуството на членовите на седницата, на веб – страницата на Собрание не се објавуваат сите извештаи на седниците и дека има записници кои воопшто не се објавени.[21] Дополнително, забележано е дека Пленарните и комисиските седници на Собранието се емитуваат на собранискиот ТВ-канал, но во термини ноќе кога граѓаните не ќе можат да ги видат.[22]
Собранието треба да работи на подобрување на отвореноста на работните тела (комисиите), со тоа што би се објавувале присуствата на пратениците на сесиите, стенограмските и видео записите, како и начинот на гласање на пратениците на работните тела.
Од аспект на квалитетот на дебатите можеме да заклучиме дека Собранието преку дискусијата на набљудуваните седници во периодот септември – декември 2017 не придонесе доволно кон унапредување на овие важни вредности кои се заеднички за секое демократско општество.[23] Во однос на тоа како пратениците одговараат на упатени аргументи од страна на други говорници произлегува дека тие во една третина од дискусиите (33%) делумно одговараа на упатените аргументи, а делумно ги извртуваа или игнорираа.[24] Оттука, ако се земе во предвид дека во перидот 2015-2016 се носеа закони по скратена постапка, а дополнително квалитетот на дебатите години наназад е без доволна аргументација се доведува во прашање нивото на примена на демократските вредности во општеството.
Особено значаен механизам за комуникација на пратениците со граѓаните се локалните канцеларии во општините од кадешто „доаѓаат“ (живеат) пратениците, а каде според Законот за Собрание, пратениците треба да бидат достапни за средби со граѓаните секој последен петок во месецот. Но, годишниот извештај на Собранието не содржи информации за тоа како и во која мера се спроведува оваа обврска на пратениците и право на граѓаните.[25]
Дополнително, уште еден од факторите врз основа на кои може да се увиди нивото на транспарентноста, отчетноста и интегритетот е низ призма на јавните набавки. Само транспарентен процес на јавни набавки им овозможува на граѓаните да бараат отчетност и одговорност од администрацијата и од политичарите, со што расте и нивниот интегритет и доверба во институциите на системот.[26] Собранието на Република Македонија со 63% ги исполнува критериумите, што во основа претставува солидно ниво на транспарентнот отченост и интегритет во јавните набавки.[27] Меѓутоа, дококу пак се земе во предвид дека во последниот Извештај за проценка на корупцијата во Македонија во 2018, карактеристично е дека перцепција на граѓаните за распространетост на корупцијата кај пратениците во Собранието е висока односно 40,2 % од испитаниците сметаат дека повеќето пратеници се вмешани во коруптивни активности.[28] Потребата од воспоставување на Кодекс на однесување за пратениците и развивање на внатрешните механизми и упатства во рамките на Собранието за спречување на судирот на интереси се двете препораки на ГРЕКО за кои недостига имплементација, а се однесуваат токму на спречувањето корупција кај членовите на Собранието на РМ.[29]
И покрај предизвиците со кои се соочи, новиот состав на Собранието се заложи за постепено враќање на контролата кон и рамнотежата со извршната власт, за да ги фокусира своите активности на долготрајните реформи, да ги зголеми капацитетите за надзор и да ја зголеми својата транспарентност.[30] Во делот на работата на Собранието, Владата согласно Планот 3-6-9 ќе се фокусира на целосна поддршка на сите мерки за враќање на демократскиот амбиент во оваа клучна институција, низ политички дијалог и соработка со сите парламентарни партии и особено со опозицијата. Владата, коалиционите партнери и мнозинството во Собранието, во отворена и искрена соработка со опозицијата, ќе се погрижи надзорната функција на Собранието и собраниските тела над работата на Владата и нејзините безбедносни и разузнавачки служби, да биде редовна и рутинска, со највисок можен степен на транспарентност и вклученост на претставници од граѓанското општество.[31]
Објавувањето на јавно достапните информации (усвоени записници, извештаи од седници, извештаи од расправи и дискусии, записници од надзорни расправи, стенографски белешки од расправи и др.) освен што ја зголемува транспарентноста на самата институција, ја јакне довербата кај граѓаните и ја намалуваат перцепцијата кај граѓаните за корупција. Оттука, елаборирање на предлог законите пред собраниските тела со вклучување на експерти и претставници на граѓанското општество е еден исчекор кој води кон зголемување на транспаретноста, како и ефикасно и отчетно извршување законодавната функција на Собранието на РМ.
ДАЛИ ТРАНСПАРЕНТНОСТА ВО СУДСТВОТО ВО МАКЕДОНИЈА Е УТОПИЈА?
Македонското судство во континуитет во изминативе години е критикувано од домашната и меѓународната стручна јавност, институции и организации. Државата како никогаш досега се наоѓа пред еден голем предизвик да ја обезбеди независноста и особено да го елиминира политичкото влијание врз донесувањето одлуки во обвинителството и судството, како и да овозможи назначувањето и унапредувањето на судиите и обвинителите да биде деполитизирано.[32]
Еден од основните елементи кои придонесуваат кон независноста на судството, претставува неговата транспарентност. Меѓутоа, овој елемент не само што придонесува кон независност на оваа трета- власт, туку и кон зголемување на довербата на граѓаните во правосудството и владеењето на правото. Кога станува збор за ова начело, треба да се има предвид дека истото го сочинуваат повеќе утврдени механизми низ кои што тоа се мери, па така, особено треба да се имаат предвид: јавно одржување на судските постапки (во насока на комплетна отвореност на судовите како за физичко присуство на општа и експертска јавност, така и за образлагање на начинот на постапување во постапките), начинот на објавување на судските пресуди, објавувањето на распоредот на судења, годишните извештаи на судовите, транспарентност на самото финансиско работење на судовите, комуникацијата со медиумите, остварување на правото до слободен пристап до информации , итн. Подобрувањето на функционалноста на кој било од наведените критериуми за транспарентност би претставувало механизам за подобрување на транспарентноста на работата на судовите.
Непочитувањето на принципот на случајно доделување случаи е констатирана недоследност и непристрастност во последниот Извештај на ЕУ за Македонија. Ако судовите правилно не го организираат доделувањето на случаи, јавноста може да добие впечаток дека судиите се пристрасни и дека нивните лични интереси се присутни во нивната работа, а тоа е добра почва за развивање на корупција. Тоа може да има долготрајни последици кога станува збор за довербата на граѓаните во судскиот систем.
Истражувањата[33] спроведени во 2016 г. упатуваат на исполнување на индекс од 52% од индикаторите на отвореност на судовите, додека Апелационите судови и Врховниот суд на Република Македонија се незначително над просекот на исполнување на индикаторите на отвореност, односно исполнуваат помеѓу 55% и 57% од индикаторите. Оваа статистика првенствено се должи на необјавување на годишните извештаи од работењето на судовите. Овој процент е незначително повисок кога станува збор за Судскиот совет на РМ – индекс од 58% од индикаторите на отвореност. Состојбите во обвинителстават упатуваат на уште полоша слика и статистика, па така Јавното обвинителство на РМ исполнува 51% од индикаторите на отвореност, Советот на Јавните обвинители исполнува само 38%, а недоволно исполнување на индикаторите од 26% е од страната на основните и вишите јавни обвинителства.
Објавување на информациите за организациската структура на судовите, буџетот за работа и објавувањето и пристапот до информациите за јавните набавки, но и објавувањето на годишните извештаи за работа на своите веб страници, значително би придонеле кон покачување на процентот на исполнети индикатори за транспарентност на судската власт.
Критиките од експеритите по однос на транспарентноста, а поучени од праксата на Еворопскиот суд за човекови права, се упатени во насока не само на изрекување на правдата, туку и на нејзина видливост и препознатливост. Се потенцира фактот дека транспарентноста во постапувањето на судовите, мора да е застапена во целиот тек на постапката.[34] Кон ова упатуваат и препораките на експертските граѓански организации кои работат на ова поле и кои со години го потенцираат проблемот со недостаток на транспарентност во судските постапки[35].
Кога би ги земале предвид индикаторите за транспарентноста на судовите, од аспект на јавно објавување на податоците за предметите кои се во работа на судот, (како и објавување на времето и местото на судењата кои е потребно да бидат јавно објавени на таблата надвор од судницата), но и нивно електронско објавување на веб страните на судовите, дефинитивно може да се констатира намалена транспарентност. Доколку се погледнат податоците[36] од граѓанските организации од изминатите три години, забележително е наглото назадување во поглед на транспарентноста изминатата- 2017 година.
По препораките на Европската Комисија за оценување на прогресот на државата за пристапување кон ЕУ и посочените итни реформски приоритети, кои упатуваа на развивање и усвојување на Стратегија за реформи во правосудството, како и акциски план, поволно е што Стратегишки документ беше донесен. Но реализирањето на предвидените активности, особено во делот на правосудството, беше сведено на минимум. И во овогодинешниот извештај од ЕК, голем дел од првично поставените препораки и насоки од претходните извештаи, особено во делот на транспарентноста во судството, сè уште стојат.
Прикажано преку друго спроведено регионално истражување пак, степенот на отвореноста на македонското судство во споредба со регионот[37], не упатува на некои поразителни статистики, напротив, во споредба со останатите земји во регионов, единствено Црна Гора предничи и тоа со исполнетост на индикатори од 75.77%. Овој Регионален Индекс упатува на сумирани димензии на отвореност преку –пристапност, интегритет, транспарентност и ниво на свесност во административна смисла. Македонското судство скенирано преку овие 4 параметри, најслаб резултат прикажува во делот на транспарентност-33.09% и тоа ја вбројува Македонија во држави со најнетранспарентни судства во регионов, веднаш после Албанија со 22.08%.
Имајќи го предвид ниското ниво на јавна доверба во судските органи во земјава, потребна е силна политичка волја за да се подобри отвореноста, особено изразена преку проактивен пристап кон објавување информации и подобрување на работата на службите за односи со јавноста. Единствено со подобрување на базичните индикатори за транспаретност на судството, би ја подобриле довербата на граѓаните во судството, која во овој момент е едвај 10%[38] и би излегле од концептот на утопија.
ПРЕПОРАКИ
Во однос на сите погоре наведени и нотирани забелешки, потребни се силни заложби, континуитет во градење на транспарентни институции, како и силно граѓанско општество кое будно ќе ја следи состојбата на сите нивоа. Од една страна се и капацитетите на државната администрација за исполнување на сите наведени недоследности, а од друга страна е и напорот кој треба да се вложува континуирано за подигнување на свеста на граѓаните и општата јавност за следење и притисок кон извршната власт за подобрување на состојбите.
За таа цел, повеќе од неопходно е да се следат препораките, кои во најмала рака треба да ги содржат следните заложби и активности:
ВЛАДА
- Потребна е поголема транспарентност при постапката и начинот на селекција при вработувањето и ангажирањето на соработници во Владата, особено во ПР службите на министерствата,
- Неопходно е усвојување на јасни, конзистентни политики и политики на отвореност базирани во стратешки документи
- Владата треба да биде поотворена за критиките од граѓаните и медиумите
- Заложба за поголема вклученост на ГО во процесот на консултации за измени на легислативата
- Доследно почитување на роковите за поставување на ЕНЕР
- Почитувањето на принципот на објавување податоци во формат на отворени податоци
- Да се создадат јасни индикатори за успехот на владините политики кои ќе бидат јавно достапни за граѓаните
- Подобрувања во делот на носење на закони во скратена постапка
- Заложба преку подобрена активна транспарентност на институциите со воспоставување и имплементација на стандарди, подигнување на јавната свест и зајакнување на капацитетите и надлежностите на Комисијата за заштита на правото за слободен пристап до информациите од јавен карактер.
ДКСК
- Да се имплементираат мерки кои се од значење за следење на имотната состојба на избраните и именуваните лица односно да создаде систем со историски приказ.
- ДКСК не ги следи во целост планот и динамиката за АПЛ на веќе донесени закони.
- ДКСК да ја темели својата работа на соработка со граѓанскиот сектор и со организираниот приватен сектор.
- ДКСК треба редовно да одржува работни средби со претставници од граѓанскиот и приватниот сектор, да ги вклучува во своите активности, да ги кани да учествуваат на работилници, работни групи и обуки и да учествува и придонесува кон активности организирани од граѓанските организации и од приватниот сектор.
СОБРАНИЕ
- Поголемо ниво на транспарентност на финансиски информации
- Собранието ефикасно да ја извршува својата улога на надзорен механизам над Владата
- Ажурирано да се објавува на документација од начинот на гласањата на пратениците и список на пратеници кои присуствувале на пленарните и комисиските седници на СобраниетоПотребно е поширока дебата и поразвиена комуникација со граѓаните и можност за нивно учество во расправите
- Поголема финансиска транспарентност на буџетот, како и транспарентност на механизмот за контрола на извршната власт
- Објавување на јавно достапните информации (усвоени записници, извештаи од седници, извештаи од расправи и дискусии, записници од надзорни расправи, стенографски белешки од расправи
- Осигурување на повратни информации до граѓаните за сите поставени прашања до пратениците
- Елаборирање на предлог- законите пред собраниските тела со задолжително вклучување на експерти и претставници на граѓанското општество
СУДСТВО
- Да се почитува принципот на случајно доделување случаи
- Да се почитува принципот на јавност на судењата, како еден од основните услови за фер судење,
- Повеќе од потребна е буџетска транспарентност на судовите, објавувањето и пристапот до информациите за јавните набавки
- Објавување на информациите за организациската структура на судовите, но и објавувањето на годишните извештаи за работа на своите веб страници
- Ажурирано и анонимизирано објавување на судска пракса и одлуки на судовите со што ќе се зголеми нивото на перцепција на граѓаните за владеење на правото, како и интегритетот на судовите.
Објавените информации и ставови не ги претставуваат официјалните ставови на Фондацијата Отворено општество – Македонија
[1] World Justice Project, Rule of Law Index 2017-2018 http://data.worldjusticeproject.org/#groups/MKD
[2] Види на пример во https://eeas.europa.eu/delegations/former-yugoslav-republic-macedonia/16616/kluchni-naodi-od-izveshtajot-za-2016-ta-godina-za-poraneshnata-jugoslovenska-republika_mk
[8] За Единствениот национален електронски регистар на прописи – ЕНЕР повеќе на https://ener.gov.mk/default.aspx?typestatic=static&itemid=18455&rootthemeid=18455
[9] Симона Огненовска, Симона Трајковска (април, 2018) Извештај за следење на овозможувачката околина за развој на граѓанското општество во Македонија во 2017 МЦМС http://www.mcms.org.mk/images/docs/2018/izveshtaj-za-sledenje-na-ovozmozhuvachkata-okolina-za-razvoj-na-go-vo-Makedonija-vo-2017.pdf
[10] Повеќе за ОВП на https://www.opengovpartnership.org/countries/former-yugoslav-republic-of-macedonia
[12] Достапен на https://www.opengovpartnership.org/sites/default/files/Macedonia_EOTR_2014-2016.pdf
[13] Извештаи од проектот „Следење на работата на ДКСК“ http://mcms.org.mk/mk/vesti-i-javnost/vesti/2010-dksk-prifati-del-od-preporakite-koi-proizlegoa-od-proektot-sledenje-na-rabotata-na-dksk.html
[14] Декларација за отвореност на Собранието на РМ
[15] Извештај за работата на осмиот пратенички состав на Собранието на РМ во периодот 10.05.2014 – 17.10.2016http://www.sobranie.mk/content/izvestai/MANDATEN%20IZVESTAJ%20ZA%20RABOTATA%20NA%20SOBRANIETO%20NA%20RM%202014-2016.pdf.
[16] Европска комисија, Извештај за Република Македонија 2018 г., Брисел, стр.11.
[17] http://metamorphosis.org.mk/wp-content/uploads/2017/04/Отвореност-на-Парламентот-на-Македонија12.pdf
[18]http://www.oecd.org/governance/budgeting/Best%20Practices%20Budget%20Transparency%20-%20complete%20with%20cover%20page.pdf
[19] http://metamorphosis.org.mk/wp-content/uploads/2017/04/Отвореност-на-Парламентот-на-Македонија12.pdf
[21] МОСТ, (2016), Извештај од Индексот на одговорност, транспарентност и продуктивност на Собранието на РМ, http://otvorenosobranie.mk/wp-content/uploads/2017/04/%D0%98%D0%B7%D0%B2%D0%B5%D1%88%D1%82%D0%B0%D1%98-%D0%BE%D0%B4-%D0%98%D0%BD%D0%B4%D0%B5%D0%BA%D1%81%D0%BE%D1%82-%D0%BD%D0%B0-%D0%BF%D1%80%D0%BE%D0%B4%D1%83%D0%BA%D1%82%D0%B8%D0%B2%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82-%D0%BD%D0%B0-%D0%A1%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5%D1%82%D0%BE-%D0%BD%D0%B0-%D0%A0%D0%9C_MKD.pdf
[22] Тасева, С., (2016), Национален систем за интегритет проценка за Македонија, Транспаренси Интернешнл- Македонија, стр. 62 http://www.transparency.mk/images/stories/NIS_mk.pdf
[23] ИДСЦС, (2018), Извештај од набљудувањето на квалитетот на дебатата во Собранието (септември-декември 2017), Скопје, стр. 3, http://idscs.org.mk/wp-content/uploads/2018/03/izveshtaj-mk.pdf
[24]http://idscs.org.mk/mk/2018/03/22/%D1%81%D0%BE%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D0%B5%D1%82%D0%BE-%D0%BF%D0%BE%D0%B4-%D0%BB%D1%83%D0%BF%D0%B0-%D0%BA%D0%B0%D0%BA%D0%BE-%D0%B4%D0%B5%D0%B1%D0%B0%D1%82%D0%B8%D1%80%D0%B0%D0%B0-%D0%BF%D1%80-3/
[25] http://metamorphosis.org.mk/wp-content/uploads/2017/04/Отвореност-на-Парламентот-на-Македонија12.pdf
[26] Центар за граѓански комуникации, (2018), Транспарентност, отчетност и интегритет на институциите во јавните набавки: истражување, рангирање и анализа, Скопје, стр.4.
[28] МЦМС, (2018), Извештај за проценка на коруција во Македонија во 2018 год, Скопје, стр. 36 http://mcms.org.mk/images/docs/2018/izveshtaj-za-procenka-na-korupcijata-vo-Makedonija-2018-g.pdf
[29] ГРЕКО, (2016), Четврта рунда процени за спречување на корупцијата поврзана со пратениците, судиите и обвинителите, Извештај од процената за Република Македонија, Стразбур, стр. 3-4, https://rm.coe.int/16806c9b18
[30] Европска комисија, Извештај за Република Македонија 2018 г., Брисел, стр. 11.
[31] Влада на Република Македонија, План 3-6-9, http://vlada.mk/sites/default/files/programa/2017-2020/Plan%203-6-9%20MKD.pdf
[32] http://metamorphosis.org.mk/wp-content/uploads/2017/07/%D0%9E%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82-%D0%BD%D0%B0-%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%82%D0%BE-%D0%B2%D0%BE-%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0-%D0%B8-%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D1%82-%D0%BC%D0%BA.pdf
[33] http://metamorphosis.org.mk/wp-content/uploads/2017/07/%D0%9E%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%80%D0%B5%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82-%D0%BD%D0%B0-%D1%81%D1%83%D0%B4%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%BE%D1%82%D0%BE-%D0%B2%D0%BE-%D0%9C%D0%B0%D0%BA%D0%B5%D0%B4%D0%BE%D0%BD%D0%B8%D1%98%D0%B0-%D0%B8-%D1%80%D0%B5%D0%B3%D0%B8%D0%BE%D0%BD%D0%BE%D1%82-%D0%BC%D0%BA.pdf
[34] http://vistinomer.mk/lazarova-trajkovska-netransparentnata-sudska-postapka-ostava-somnezh-za-koruptsija/
[38] http://all4fairtrials.org.mk/wp-content/uploads/2018/02/%D0%A1%D1%83%D0%BC%D0%B0%D1%80%D0%BD%D0%B8-%D0%BF%D0%BE%D0%B4%D0%B0%D1%82%D0%BE%D1%86%D0%B8-%D0%BE%D0%B4-%D0%B0%D0%BD%D0%BA%D0%B5%D1%82%D0%B0-%D0%A4%D0%B5%D1%80-%D0%B8-%D0%BF%D1%80%D0%B0%D0%B2%D0%B8%D1%87%D0%BD%D0%BE-%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B5%D1%9A%D0%B5.pdf